نتیجه بررسی: شواهد ضعیف

راستی‌آزمایی: استفاده زیاد از شامپو برای سلامت مو مضر است.

بیان مسئله

موها و پوست سر انسان تحت تأثیر عوامل طبیعی و شیمیایی قرار دارند. پوست سر، چربی طبیعی‌ای را به نام «سبوم» تولید می‌کند که نقش حفاظتی و مرطوب‌کنندگی دارد، هرچند عدم شست‌وشوی کافی مو می‌تواند منجر به تجمع سبوم، سلول‌های مرده و آلودگی پوست شده و زمینه‌ساز بروز مشکلاتی، مانند شوره و خارش، شود (۱). از سوی دیگر، شایعه‌ «مضر بودن استفاده زیاد از شامپو» مطرح شده که باید با شواهد علمی بررسی شود. برای این منظور، عوامل مختلفی، مانند فراوانی شست‌وشو (تعداد دفعات شست‌وشو در هفته) و مقدار مصرف شامپو (حجم شامپو در هربار شست‌وشو)، مدنظر قرار می‌گیرند.

یافته‌ها

نقش شامپو و چربی طبیعی پوست سر

شامپو حاوی مواد پاک‌کننده‌ای است که چربی‌ها، آلودگی‌ها و مواد باقی‌مانده‌ از محصولات مو را از پوست سر و مو جدا می‌کند. مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها (CDC) توصیه می‌کند برای حفظ سلامت پوست سر باید موها را به‌طور منظم شست (۱). از طرفی، شست‌وشوی مفرط می‌تواند چربی طبیعی محافظ پوست سر را کاملاً از بین ببرد. هرچه میزان حجم شامپو و دفعات شست‌وشو بیشتر شود، اثر پاک‌کنندگی قوی‌تری رخ می‌دهد که می‌تواند به خشک شدن پوست سر و احساس کشیدگی یا خارش منجر شود (که توسط متخصصان پوست گزارش شده است). یک منبع علمی می‌گوید «شست‌وشوی مفرط» می‌تواند به صدمات سطحی پوست سر منتهی شود، درحالی‌که «شست‌وشوی ناکافی» باعث تجمع مواد روی پوست سر خواهد شد (۲). به بیان دیگر، تأثیر شست‌وشوی بیش‌ازحد یا کم، هر دو باید با دقت ارزیابی شود.

تأثیر استفاده زیاد شامپو بر پوست سر

استفاده بیش‌ازحد از شامپو (چه از نظر تعداد دفعات و چه از نظر مقدار مصرف) ممکن است پوست سر را تحریک کند. متخصصان کلینیک کلیولند (Cleveland Clinic) در آمریکا گزارش داده‌اند که شست‌وشوی زیاد مو می‌تواند سبوم محافظ پوست سر را از بین ببرد و به خشکی و تحریک‌پذیری پوست سر منجر شود (۳). کاهش چربی طبیعی پوست سر به‌معنی کاهش مقاومت آن در برابر تحریکات محیطی و افزایش احتمال التهاب و خارش است. به بیان دیگر، شست‌وشوی مداوم با شامپوی قوی (مخصوصاً شامپوهای حاوی سولفات سنگین) ممکن است لایه‌ محافظتی پوست سر را نازک کرده و علائم خشکی و التهاب پوست سر را تشدید کند.

تأثیر استفاده زیاد شامپو بر ساقه مو

علاوه‌بر پوست سر، ساقه‌ مو نیز می‌تواند از شست‌وشوی مفرط آسیب ببیند. شامپو با از بین بردن چربی‌های طبیعی مو (که در حفظ رطوبت و استحکام مو نقش دارند)، موها را خشک و شکننده می‌کند. متخصصان پوست گزارش کرده‌اند که «شست‌وشوی زیاد منجر به شکنندگی مو می‌شود، به‌ویژه اگر مو بلند باشد»، زیرا روغن طبیعی مو باید فرصت پیدا کند تا انتهای ساقه را نیز مرطوب کند، و شستن پی‌درپی این چربی را از بین می‌برد (۳). از سوی دیگر، استفاده بیش‌ازحد شامپو، چربی و رطوبت مورد نیاز مو را می‌زداید و موهای خشک یا آسیب‌دیده را ضعیف‌تر می‌کند (۴). در نتیجه، شست‌وشوی بسیار زیاد یا استفاده از مقدار زیاد شامپو می‌تواند موها را خشک، مات و مستعد شکستگی کند.

اثر مواد فعال شامپو بر مو و پوست سر

شامپوها حاوی ترکیبات فعالی مانند سورفکتانت‌ها و نگهدارنده‌ها هستند که خاصیت پاک‌کنندگی دارند، ولی ممکن است به‌طور جزیی سلامت مو و پوست سر را تحت تأثیر قرار دهند. مطالعات نشان داده‌اند که مواد شیمیایی بسیاری از شامپوها (مثل سورفکتانت‌های قوی و نگهدارنده‌ها) می‌توانند به مو آسیب وارد کرده یا تعادل پوست سر را برهم بزنند (۵). به همین دلیل، متخصصان توصیه می‌کنند افراد دارای موهای خشک یا حساس از شامپوهای ملایم و بدون سولفات استفاده کنند تا «چربی طبیعی مو بیش‌ازحد از بین نرود.» (۶).

یافته‌های پژوهشی درباره فراوانی شست‌وشو

مطالعات علمی در سال‌های اخیر فراوانی ایده‌آل شست‌وشوی مو را نیز بررسی کرده‌اند. پژوهش جامعی در سال ۲۰۲۱ نشان داد افرادی که موهای خود را ۵ تا ۶ بار در هفته (یعنی تقریباً روزانه) می‌شستند، بیشترین رضایت را از سلامت پوست سر و موی خود داشتند (۲). در این مطالعه، که روی جمعیت آسیایی فاقد بیماری پوستی انجام شد، شست‌وشوی روزانه نسبت به شست‌وشوی هفتگی، برای شاخص‌های مختلف سلامت مو و پوست سر (مانند خشکی، شکنندگی و التهاب) برتری داشت و هیچ تاثیر زیان‌بخش عینی روی ساختار مو مشاهده نشد. در نتیجه، در این تحقیق، شست‌وشوی مکرر نه‌تنها ضرری نداشت، بلکه از نظر علمی برای سلامت مو مفید قلمداد شد.

پژوهش‌های بافت‌شناسی و ساختاری

تحقیقات آزمایشگاهی نشان داده‌اند که یک‌بار شست‌وشوی مو معمولاً ساختار آن را تغییر نمی‌دهد. برای مثال، در یک مطالعه با استفاده از پرتو ایکس مشخص شد یک‌بار شست‌وشوی مو با شامپو و نرم‌کننده، تاثیری بر ساختمان مولکولی الیاف کراتین یا چربی‌های داخلی مو نمی‌گذارد (۷). این یعنی چرخه‌ یک‌بار شست‌وشو، بدون ایجاد تغییر ساختاری در بافت مو، عمل پاک‌کنندگی را انجام می‌دهد. البته بررسی اثرات تکرار شست‌وشو و ترکیبات مختلف شامپو بر دوام و استحکام مو نیز نشان می‌دهد که هر چه مو بیشتر در معرض شست‌وشو و عوامل محیطی (مانند اشعه فرابنفش) قرار گیرد، بخشی از لیپیدهای داخلی و استحکام آن کاهش می‌یابند (۸). در مجموع، این یافته‌ها حاکی از آن هستند که اثر مستقیم و سریع شامپو بر ساختار مو بسیار اندک است، ولی حذف مکرر چربی و لیپیدهای محافظ می‌تواند به‌تدریج موها را آسیب‌پذیرتر کند.

منابع و توصیه‌های معتبر

سازمان‌های معتبر سلامت بر رعایت منظم بهداشت مو تأکید می‌کنند. CDC در راهنمای مراقبت از مو توصیه می‌کند برای از بین بردن چربی و آلودگی‌ها باید موها را «به‌طور منظم شست»، هم‌چنین، شامپو و نرم‌کننده مناسب نوع مو را انتخاب کرد (۱). انجمن‌های متخصص پوست مانند انجمن پوست آمریکا (AAD) نیز با اشاره به نوع مو توصیه می‌کنند موهای فر و خشک را کمتر بشوییم تا چربی طبیعی محافظ آن حفظ شود (AAD, 2021). به عبارت دیگر، بر مبنای شواهد علمی، رعایت تعادل در تعداد دفعات شست‌وشو و انتخاب شامپوی ملایم برای شرایط مو و پوست سر خاص هر فرد، تأکید می‌شود.

راستی‌آزمایی: استحمام روزانه باعث ابتلا به دیابت می‌شود.

نتیجه‌گیری

شواهد علمی بیانگر آن است که «استفاده متوسط و منظم از شامپو» برای حفظ سلامت مو و پوست سر، نه‌تنها مشکل‌آفرین نیست، بلکه ضروری است، اما مصرف نامناسب و مکرر شامپو، به‌ویژه از نوع بسیار قوی، می‌تواند موجب خشکی، شکنندگی و تحریک‌پذیری پوست سر شود. مطالعات اخیر نشان داده‌اند شست‌وشوی مو به صورت روزانه با شامپوی ملایم معمولاً آسیبی به ساختار مو نمی‌رساند، اما اگر موها به‌طور منظم شسته نشوند، چربی طبیعی و سلول‌های مرده روی پوست سر تجمع پیدا کرده و ممکن است باعث شوره و خارش شوند. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت ادعای کلی «استفاده زیاد از شامپو مضر است» چندان صحیح نیست و بستگی به نوع مو، فرمولاسیون شامپو و دلیل شست‌وشو دارد. توصیه نهایی این است که هر فرد با توجه به نوع مو و شرایط پوستی خود، با ریتم مناسب (نه خیلی کم و نه افراطی) موهایش را شست‌وشو دهد.

روش کار

برای بررسی این موضوع، از کلیدواژه‌های «Excessive shampoo use»؛ «Frequent shampooing»؛ «Hair damage from shampoo»؛ «Scalp health and shampoo» و عبارات مترادف آن‌ها در پایگاه‌های اطلاعاتی PubMed و کتابخانه کاکرین (Cochrane Library)، در عنوان و چکیده مطالعات استفاده شد. هم‌چنین گزارش‌های معتبر سازمان‌های جهانی، مانند سازمان جهانی بهداشت (WHO) و CDC، برای بررسی راهنمایی‌ها و توصیه‌های سلامت مرتبط با این موضوع، ارزیابی شدند.

منابع

شواهد علمی از جمله گزارش‌های CDC (۲۰۲۴)، تحقیقات منتشرشده در PubMed (۲۰۱۵–۲۰۲۱) و اظهارنظر متخصصان پوست (PubMed, 2021; CDC, 2024; NIH, 2022).

1. Healthy Habits: Hair and Scalp Hygiene | Water, Sanitation, and Environmentally Related Hygiene (WASH) | CDC
2. The Impact of Shampoo Wash Frequency on Scalp and Hair Conditions – PubMed
3. How Often Should You Really Wash Your Hair [Available Here].
4. How Much Is Too Much Shampoo? | Head & Shoulders [Available Here].
5. A Review: Hair Health, Concerns of Shampoo Ingredients and Scalp Nourishing Treatments PubMed
6. Sulfate in Shampoo: What It Is, Fine Hair, Natural Hair, and More [Available Here].
7. Effect of shampoo, conditioner and permanent waving on the molecular structure of human hair – PubMed
8. Role of Internal Lipids in Hair Health – PubMed