نتیجه بررسی: نادرست

راستی‌آزمایی: ملاتونین در درمان سرطان مؤثر است.

بیان مسئله

گاهی این پرسش مطرح می‌شود که مصرف مکمل ملاتونین (هورمونی که بیشتر به‌خاطر نقش آن در خواب شناخته می‌شود) می‌تواند در درمان خودِ سرطان نقش درمانی داشته باشد یا خیر. در این بررسی، با تکیه بر مرورهای نظام‌مند، کارآزمایی‌های تصادفی‌سازی‌شده و راهنماهای بالینی معتبر جهانی، شواهد را به‌صورت دقیق ولی قابل‌فهم مرور می‌کنیم تا بدانیم این ادعا تا چه حد با داده‌های علمی هم‌خوان است.

یافته‌ها

جایگاه ملاتونین در نظام درمان سرطان چیست؟

دستورالعمل‌های علمی معتبر، درمان سرطان را بر پایه روش‌هایی مانند جراحی، رادیوتراپی، شیمی‌درمانی و ایمنی‌درمانی بنا می‌کنند؛ مکمل‌ها (از جمله ملاتونین) ذاتاً در ردیف درمان‌های اصلیِ ضدسرطان قرار نمی‌گیرند. سازمان جهانی بهداشت در برگه اطلاعات سرطان، همین ستون‌های درمانی استاندارد را به‌عنوان چارچوب مراقبت معرفی می‌کند و نامی از ملاتونین به‌عنوان درمان ضدتومور نمی‌آورد. بنابراین، هر ادعایی درباره «تاثیر درمانی مستقیم ملاتونین بر سرطان» باید با کارآزمایی‌های انسانی و با کیفیت بالا اثبات شود، نه‌صرفاً مطالعات آزمایشگاهی یا حیوانی (۱).

 ملاتونین چه کارکرد شناخته‌شده‌ای دارد و چرا در درمان سرطان مطرح می‌شود؟

ملاتونین هورمونی است که ریتم خواب‌ـ‌بیداری را تنظیم می‌کند و در برخی مشکلات خواب کاربرد دارد. در سرطان، دلیل توجه به ملاتونین بیشتر از دو مسیر می‌آید: الف) مطالعات آزمایشگاهی و حیوانی که نشان می‌دهند ملاتونین می‌تواند مسیرهایی را مانند آپوپتوز، آنژیوژنز و پاسخ ایمنی، تعدیل کند؛ ب) مشاهده‌های بالینی که بیماران سرطانی اغلب دچار بی‌خوابی و اختلال ریتم شبانه‌روزی بوده و به‌دنبال درمان‌های کم‌عارضه برای خواب هستند. اما کارکرد در خواب با اثر ضدّسرطانی تفاوت دارد و هرکدام باید جداگانه با شواهد انسانی سنجیده شوند (۲، ۸، ۹).

مرور نظام‌مند کاکرین (۲۰۲۵): تمرکز بر کیفیت زندگی و خواب، نه درمان خودِ سرطان

جدیدترین مرور کاکرین بر بیماران مبتلا به سرطان بررسی کرده که آیا ملاتونین علائمی را چون اختلال خواب، خستگی، تهوع و کیفیت زندگی، بهبود می‌دهد یا خیر. نتیجه‌گیری: داده‌های موجود عمدتاً کوچک و با ناهمگونی روش‌شناختی هستند؛ برخی پیامدهای مرتبط با خواب ممکن است بهبود یابند، اما شواهد برای نتیجه‌گیری قطعی درباره دیگر علائم و مهم‌تر از آن، درباره بقاء یا کنترل تومور ناکافی است. این مرور بر «مدیریت علائم» متمرکز است و ادعای «اثر درمانی ضدّسرطان» را تأیید نمی‌کند (۳).

دستورالعمل‌های علمی انکولوژی: ملاتونین ابزار ضدّتومور محسوب نمی‌شود

دستورالعمل‌های علمی ESMO (انجمن اروپایی انکولوژی پزشکی) برای مدیریت بی‌خوابی در بیماران مبتلا به سرطان، مدیریت زیست‌ـ‌روانی و دارویی اختلالات خواب را مطرح می‌کند؛ ملاتونین صرفاً به‌عنوان یک گزینه برای بی‌خوابی مطرح است و نه درمان سرطان. هم‌چنین در حوزه خستگی مرتبط با سرطان، به‌روز‌رسانی مشترک SIO–ASCO، استفاده از مداخلات غیردارویی (ورزش، CBT، ذهن‌آگاهی و…) را توصیه می‌کند و برای ملاتونین، توصیه‌ای را به نفع تاثیر آن بر خستگی یا بقاء ارائه نمی‌دهد. به بیان روشن، در دستورالعمل‌های بالینی معتبر، ملاتونین نقش ضدمالیگننت اثبات‌شده ندارد (۴، ۵).

 کارآزمایی‌های بالینی قدیمی با ادعای اثر بر بقاء: چرا قانع‌کننده محسوب نمی‌شوند؟

برخی کارآزمایی‌های کوچک که نتایجی را به نفع ملاتونین در مورد «کاهش مرگ‌ومیر/افزایش پاسخ توموری» منتشر کردند، غالباً تک‌مرکزی بوده و گاهی به‌علت محدودیت‌هایی مانند حجم نمونه اندک، کورسازی ناکافی و گزارش‌دهی ناقص، خطر سوگیری (bias) بالایی دارند. منابع معتبر مانند پایگاه‌های PDQ/NCI بارها تأکید کرده‌اند که برای اثبات چنین ادعاهایی به انجام کارآزمایی‌های تصادفی‌سازی‌شده، چندمرکزی و کورسازی‌شده نیاز است، چیزی که هنوز برای نتیجه‌گیری درباره «اثر درمانی بر خود سرطان» وجود ندارد (۲، ۱۰).

 شواهد موجود بیشتر به کنترل علائم (مثل خواب) اشاره دارند تا اثر ضدّتومور

در بیماران سرطانی، ملاتونین می‌تواند به بهبودی در برخی شاخص‌های خواب کمک کند، ولی بهبودی در پیامدهای سخت (مانند بقای کلی، بقای بدون پیشرفت یا کوچک‌شدن تومور) نشان داده نشده است. حتی در حوزه خستگی، دستورالعمل‌ها بر مداخلات غیردارویی تأکید دارند و شواهد دارویی برای ملاتونین قوی نیست. بنابراین اگر بیمار از ملاتونین سودی ببیند، محتمل‌تر است که در علائم (خواب/کیفیت زندگی) باشد، نه در ریشه بیماری (۵–۷).

 دوزها و بی‌خطر بودن: هر «طبیعی»ای بی‌خطر نیست

در کارآزمایی‌ها، دوزهای متنوعی (گاهی ۲ تا ۲۰ میلی‌گرم شبانه) به‌کار رفته، اما استاندارد واحدی برای بیماران سرطانی وجود ندارد و کیفیت محصولات بازار آزاد متفاوت است. منابع معتبر انکولوژی (NCI/PDQ) و مراکز آکادمیک (Memorial Sloan Kettering) یادآوری می‌کنند که ملاتونین می‌تواند با داروها (به‌ویژه داروهای متابولیزه‌شونده از مسیرهای CYP و داروهای خواب‌آور/آرام‌بخش) تداخل کند و باعث خواب‌آلودگی روزانه، سرگیجه و… شود؛ در اختلالات خودایمنی و بارداری نیز احتیاط در مصرف آن توصیه می‌شود (۲، ۹).

 جمع‌بندی شواهد بالینی امروز: درمان سرطان؟ خیر؛ کمکِ علائمی؟ شاید

سطر به سطر داده‌ها نشان می‌دهد که ملاتونین هنوز به‌عنوان درمان ضدّسرطان (Disease-Modifying) جایگاهی ندارد. مرورهای نظام‌مند و دستورالعمل‌های بالینی تمرکز استفاده را بر مدیریت علائم (بیشتر خواب) می‌گذارند و برای پیامدهای حیاتی سرطان (بقاء/کنترل تومور) شواهد را ناکافی می‌دانند. هرگونه استفاده باید شخصی‌سازی‌شده، با نظر انکولوژیست و با پایش تداخلات دارویی باشد (۵، ۷).

چه عوامل موثری در بازگشت به کار در زنان مبتلا به سرطان پستان وجود دارند؟

نتیجه‌گیری

با تکیه بر مرورهای نظام‌مند به‌روزشده، دستورالعمل‌های بالینی ASCO/SIO و ESMO و منابع معتبر انکولوژی، ادعای «ملاتونین در درمان سرطان مؤثر است» نادرست/تأییدنشده است. ملاتونین ممکن است برای بهبودی در برخی علائم (به‌ویژه مشکلات خواب) سودمند باشد، اما شواهد معتبری از آن برای اثر مستقیم ضدّتومور یا بهبود بقاء وجود ندارد. بنابراین ملاتونین در بهترین حالت، یک گزینه کمکیِ علائمی با شواهد محدود است، نه درمان سرطان. استفاده بی‌برنامه، به‌خصوص بدون اطلاع تیم درمان، توصیه نمی‌شود.

منابع

۱- World Health Organization (WHO). Cancer – Key facts. Updated 2024. Available from WHO fact sheet (درمان‌های استاندارد: جراحی، رادیوتراپی، شیمی‌درمانی، ایمنی‌درمانی). (World Health Organization)

2- National Cancer Institute (NCI), PDQ®. Sleep Disorders—Health Professional Version. Updated Jul 17, 2024. (بیان نقش ملاتونین در خواب و ضرورت کارآزمایی‌های باکیفیت برای ادعاهای درمانی). (Cancer.gov)

3- Gong Y-Q, et al. The mechanisms and roles of melatonin in gastrointestinal cancers. Frontiers in Oncology. 2022. (مرور مکانیکی؛ مسیرهای آپوپتوز/آنژیوژنز/ایمنی). (Frontiers)

4- Rodríguez-Santana C, et al. Role of Melatonin in Cancer: Effect on Clock Genes. International Journal of Molecular Sciences. 2023. (نقش ساعت زیستی و ملاتونین در سرطان). (MDPI)

5- Cochrane Review (2025). Melatonin for adults with cancer: effects on sleep, fatigue, nausea, and quality of life. (تمرکز بر علائم؛ ناکافی بودن شواهد برای پیامدهای سختِ سرطان). (World Health Organization)

6- European Society for Medical Oncology (ESMO). Clinical Practice Guideline on Insomnia in Patients with Cancer (2023). (ملاتونین به‌عنوان گزینهٔ بی‌خوابی؛ نه درمان ضدّسرطان). (World Health Organization)

7- ASCO–Society for Integrative Oncology (SIO). Management of Fatigue in Adult Survivors of Cancer—Guideline Update (2024). (تأکید بر مداخلات غیردارویی؛ عدم توصیه شواهد قوی برای ملاتونین در خستگی/پیامدهای سخت). (PMC, PubMed)

8- Memorial Sloan Kettering Cancer Center. About Herbs—Melatonin Monograph. (ایمنی، تداخلات دارویی، احتیاطات).

۹- Centers for Disease Control and Prevention (CDC). MMWR (2022): Pediatric Melatonin Ingestions—United States, 2012–۲۰۲۱. (افزایش مسمومیت‌ها؛ هشدار ایمنی و کیفیت فرآورده‌ها).

۱۰- Alshehri FS, et al. A review of the potential use of melatonin in cancer treatment. 2024 (ClinicalTrials.gov-based review؛ نیاز به RCTهای باکیفیت و محدودیت شواهد بالینی مستقیم). (PMC)