نتیجه بررسی: شواهد ضعیف

راستی‌آزمایی: اسپند باعث ازبین رفتن باکتری‌ها و ویروس‌ها می‌شود.

اسپند با نام علمی Peganum harmala، گیاهی شناخته‌شده در فرهنگ ایرانی است که اغلب به دلیل خواص ضدعفونی‌کننده و کاربردهای سنتی‌اش مورد استفاده قرار می‌گیرد. در بسیاری از خانه‌های ایرانی، دود اسپند برای پاک‌سازی هوا و دفع بیماری‌ها به‌کار می‌رود. اما این گیاه واقعاً توانایی علمی تأییدشده‌ای در مقابله با میکروب‌ها و ویروس‌ها دارد؟ در حالی که شواهد تجربی و باورهای سنتی بر تاثیرات ضدمیکروبی و ضدویروسی اسپند تأکید دارند، تأیید این ادعاها نیازمند بررسی‌های علمی دقیق است. در این مطلب، با استفاده از شواهد علمی به بررسی این پرسش می‌پردازیم که اسپند واقعاً می‌تواند به کاهش باکتری‌ها و ویروس‌ها کمک کند یا خیر.

شواهد آزمایشی مربوط به خاصیت میکروب‌کشی اسپند

مطالعات آزمایشگاهی نشان داده‌اند که اسپند دارای ترکیباتی از جمله آلکالوئیدهایی مانند هارمین و هارمالین است که خواص ضدمیکروبی دارند. این ترکیبات از طریق مکانیسم‌هایی نظیر تجمع گونه‌های فعال اکسیژن (ROS)، اختلال در ساختار دیواره سلولی، تخریب غشای سلولی و تداخل در سنتز DNA، باعث نابودی باکتری‌ها، قارچ‌ها، ویروس‌ها و انگل‌ها می‌شوند (۱).

تحقیقات نشان می‌دهند که عصاره دانه‌های اسپند قادر به مهار رشد ویروس آنفلوآنزا نوع A بوده و از طریق جلوگیری از رونویسی RNA ویروسی، تاثیر خود را اعمال می‌کند (۲). همچنین، دود اسپند در محیط‌های بسته، مانند کلاس‌های درس و منازل، توانسته بار میکروبی هوا را، شامل باکتری‌ها و قارچ‌ها، به ترتیب، تا ۹۲.۸% و ۹۴.۷% کاهش دهد. این اثر به وجود آلکالوئیدهایی نظیر هارمین نسبت داده می‌شود (۳).

علاوه بر این، تحلیل‌های شیمیایی نشان می‌دهند که دانه‌های اسپند حاوی مقادیر بیشتری آلکالوئیدهای هارمین و هارمالین نسبت به دیگر قسمت‌های گیاه هستند که تاثیرات ضدمیکروبی قوی‌تری دارند (۴). مطالعات آزمایشگاهی همچنین تأثیر عصاره اسپند را بر گونه‌های باکتری مانند استافیلوکوکوس اورئوس و باسیلوس سوبتیلیس تأیید کرده‌اند (۵). این عصاره فعالیت ضعیف ضدقارچی در برابر گونه‌های آسپرژیلوس و کاندیدا آلبیکنز نیز نشان داده است (۵). علاوه بر این، تأثیر اسپند بر مهار انگل لیشمانیا ماژور نیز در برخی تحقیقات آزمایشگاهی گزارش شده است (۶).

از سوی دیگر، شواهد نشان داده‌اند که اسپند می‌تواند بر ایزوله‌های مقاوم باکتری‌هایی مانند سودوموناس آئروژینوزا تأثیر بگذارد و حتی خاصیت ضدبیوفیلم داشته باشد که در مهار ۸۰% بیوفیلم‌ها نقش‌آفرینی می‌کند (۷). به‌علاوه، ترکیب هارمین موجود در اسپند توانسته در مطالعات آزمایشگاهی، تشکیل پلاک ویروسی HSV-2 را مهار کند که نشان‌دهنده پتانسیل آن به عنوان مکمل درمان‌های ضدویروسی است (۸).

محدودیت‌های مطالعات انسانی

با وجود نتایج مثبت مطالعات آزمایشگاهی، باید به این نکته توجه داشت که این مطالعات در شرایط کنترل‌ شده‌ آزمایشگاهی انجام شده‌اند و نتایج آنها لزوماً قابل تعمیم به شرایط واقعی انسانی نیستند. هیچ مطالعه‌ای از نوع کارآزمایی‌های تصادفی‌‌سازی و کنترل‌شده (RCT) در انسان‌ها، برای بررسی تأثیر اسپند بر کاهش بار میکروبی در بدن یا محیط‌های زندگی، انجام نشده است.

تحقیقات آزمایشگاهی به‌ دلیل کنترل‌پذیری شرایط محیطی ممکن است تأثیرات قوی‌تری را نشان دهند، اما برای اطمینان از تأثیرات مشابه در بدن انسان، به انجام مطالعات بالینی نیاز است. چنین مطالعاتی می‌توانند اثربخشی واقعی اسپند را در بهبود سلامت عمومی از طریق کاهش بار میکروبی هوا یا سطوح محیطی نشان دهند. علاوه بر این، دوز، روش استفاده و مدت‌ زمان مواجهه نیز از عواملی هستند که باید در مطالعات انسانی مورد توجه قرار گیرند.

نتیجه‌گیری

در مجموع، اگرچه شواهد آزمایشگاهی نشان می‌دهند که اسپند دارای خواص ضدمیکروبی و ضدویروسی است و می‌تواند از طریق مکانیسم‌های متعددی بر باکتری‌ها، قارچ‌ها، ویروس‌ها و انگل‌ها تأثیر بگذارد، این شواهد به‌تنهایی برای اثبات تأثیر آن بر سلامت انسان کافی نیستند. شواهد موجود بیشتر بر اساس مطالعات آزمایشگاهی و تجربی است و هیچ کارآزمایی بالینی تصادفی‌‌سازی‌شده‌ای (RCT) برای ارزیابی تأثیر اسپند بر کاهش بار میکروبی در بدن انسان یا محیط‌های زندگی انجام نشده است. بنابراین، هرچند که اسپند به‌ عنوان یک عامل ضدمیکروبی طبیعی در طب سنتی جایگاه ویژه‌ای دارد، شواهد علمی برای اثبات اثربخشی آن بر سلامت انسان ضعیف است. از سویی دیگر مشخص نیست عوارض ناشی از دود کردن یا مصرف اسپند در برابر اثرات احتمالی آن چه مقدار است.

روش کار: برای بررسی این موضوع از کلیدواژه‌های زیر در پایگاه‌ اطلاعاتی PubMed و کتابخانه کاکرین (Cochrane Library) استفاده شد:

(“Peganum harmala”[Title]) AND (Anti*[Title])

در نهایت نتایج ۸ مطالعه به کار گرفته شدند.

منابع:

1. Zhu Z, Zhao S, Wang C. Antibacterial, Antifungal, Antiviral, and Antiparasitic Activities of Peganum harmala and Its Ingredients: A Review. Molecules. 2022;27(13).
2. Moradi MT, Karimi A, Rafieian-Kopaei M, Fotouhi F. In vitro antiviral effects of Peganum harmala seed extract and its total alkaloids against Influenza virus. Microb Pathog. 2017;110:42-9.
3. Filban F, Ravanbakhsh M, Poormohammadi A, Khaghani S, Sadeghi-Nejad B, Neisi A, et al. Antimicrobial properties of Peganum harmala L. seeds’ smoke in indoors: applications and prospects. Environ Monit Assess. 2021;194(1):17.
4. Wang N, An J, Zhang Z, Liu Y, Fang J, Yang Z. The Antimicrobial Activity and Characterization of Bioactive Compounds in Peganum harmala L. Based on HPLC and HS-SPME-GC-MS. Front Microbiol. 2022;13:916371.
5. Shaheen G, Ashfaq A, Shamim T, Asif HM, Ali A, Rehman SU, et al. Antioxidant, Antimicrobial, Phytochemical and FTIR Analysis of Peganum harmala (Fruit) Ethanolic Extract From Cholistan Desert, Pakistan. Dose Response. 2022;20(3):15593258221126832.
6. Rokni N, Faridnia R, Esboei BR, Eslami S, Fakhar M, Youssefi MR, et al. Peganum harmala and Nigella sativa: anti-leishmanial activity against Leishmania major promastigotes and amastigotes: in vitro and ex vivo experiment. Ann Parasitol. 2021;67(2):313-9.
7. Khadraoui N, Essid R, Jallouli S, Damergi B, Ben Takfa I, Abid G, et al. Antibacterial and antibiofilm activity of Peganum harmala seed extract against multidrug-resistant Pseudomonas aeruginosa pathogenic isolates and molecular mechanism of action. Arch Microbiol. 2022;204(2):133.
8. Benzekri R, Bouslama L, Papetti A, Hammami M, Smaoui A, Limam F. Anti HSV-2 activity of Peganum harmala (L.) and isolation of the active compound. Microb Pathog. 2018;114:291-8.