شبه علم و علم ستیزان چه شگردی برای انتشار محتوای بدون شواهد بکارمیگیرند؟
این روز ها بحث جنجالی مطرح شده است که در آن حسین فرشیدی، معاون بهداشت وزارت بهداشت در آن اذعان داشته که “در گزارشات اولیه قلیان اکسیژن مشکلی ندارد و منتظر نتایج کلی هستیم”. او همچینین اضافه کرده است که “قلیان اکسیژن میتواند جایگزینی کم خطر‌تر به جای دخانیات باشد”. به دنبال این ادعا، در فکت نامه سلامت بر آن شدیم تا صحت این ادعا را بررسی کنیم تا مشخص شود آیا واقعا این قلیان، بی خطر است و جایگزین مناسبی برای دخانیات محسوب میشود؟
پس از جستجوی پایگاه های مقالات علوم پزشکی داخلی و خارجی برای این موضوع دریافتیم که این قلیان اکسیژن که نام دیگر آن پاکدم است ظاهرا یک اختراع ایرانی است که نمونه مشابه خارجی ندارد. تنها مطالعه ای که در این رابطه تیم فکت نامه سلامت توانست به آن دست پیدا کند یک مطالعه پایلوت مورد شاهدی است که در مجله تنفس (یک مجله معتبر ایرانی که در پابمد نمایه میشود) به چاپ رسیده است. این مقاله اثرات مطلوبی را برای استفاده از قلیان اکسیژن برشمرده است از جمله کاهش فشار خون، افزایش سطح اشباع اکسیژن در خون و بهبود عملکرد ریه.
در ادامه به نقد این مقاله فقط از منظر روش شناسی و آمار میپردازیم و از جنبه بالینی اشاره ای نکرده ایم:
۱- مقاله مورد نظر یک مطالعه مورد شاهدی با حجم نمونه ۱۵۲ نفر است و اگر قرار است یک ابزار تازه اختراع شده مورد ارزیابی بالینی قرار گیرد، مطالعه باید کارآزمایی بالینی شاهددار باشد.
۲- هرچند در مطالعه فرایند مچینگ عوامل دموگرافیک انجام شده، اما در آنالیزها فقط اثر مخدوشگری سیگار کنترل شده است و اثر سایر متغیرهای غیر دموگرافیک کنترل نشده است. در نتیجه مشخص نیست در صورت وجود سایر عوامل، چه اثری میتوان متصور بود.
۳- در این مطالعه هرچند ادعا شده بود که قصد ارزیابی عوارض میان مدت و کوتاه مدت را داشتند ولی اشاره چندانی به این مساله نشده بود.
۴- اصلا آیا در یک مطالعه مورد شاهدی با این حجم نمونه روش شناسی عوارض نامطلوب قابل سنجش است؟
۵- در این مطالعه هیچ اشاره ای به تعارض منافع نویسندگان نشده بود. بهرحال این قلیان اکسیژن اختراع شده. آیا نویسندگان هیچ تعارض منافعی نداشتند؟
۶- نویسندگان این مطالعه خودشان اذعان داشتند این وسیله تازه اختراع شده است و نمیتوان با یافته های مطالعات دیگر مقایسه کرد. در نتیجه تعمیم یافته ها به جمعیت عمومی قبل از انجام مطالعات بیشتر نباید با عجله باشد.
۷- در این مطالعه برخی پیامد های اصلی سلامتی ارزیابی نشده است و تنها چند شاخص تنفسی در افراد گروه و کنترل مقایسه شده است.
۸- در این مطالعه ادعا شده است، این دستگاه میتواند اثر محافظت کننده بر ظرفیت دستگاه تنفسی داشته باشد. این درحالی است که نوع مطالعه، شرایط سنجش یک رابطه علیت را ندارد.
۹- مشخص نیست آیا ۷۶ نفر در هر گروه حجم نمونه متناسبی برای این مطالعه بودند یا خیر.
۱۰- مشخص نیست پیامد مورد ارزیابی آیا فقط تفاوت آماری معنی دار داشته (statistical importance) یا از نظر بالینی، این مقدار تفاوت هم اهمیت دارد؟ (clinical importance)
11- بررسی محتوا نشان میدهد، روش شناسی مطالعه از نظر رعایت طرح مطالعه مورد شاهدی همخوانی ندارد.
از نظر بالینی نیز در نقد این مقاله باید گفت:
جالب است بدانید که اکسیژن ۲۱ درصد از هوایی که ما تنفس میکنیم را تشکیل میدهد در حالی که میزان اکسیژن دریافتی در قلیان اکسیژن بسیار بیشتر از این است که امکان دارد این با این غلظت بالا در طولانی مدت منجر به پدیده مسمومیت با اکسیژن شود. علائم این پدیده شامل مشکل در تنفس، تشنج، درد قفسه سینه، مشکلات بینایی و … شود. از طرف دیگر این قلیان اکسیژن شامل گاز N2O است که یک گاز بیهوشی است و میتواند اعتیاد آور باشد.
نتیجه گیری: تصمیم گیری در مورد اینکه استفاده از این قلیان بی خطر است هنوز زود است و ممکن است در طولانی مدت این قلیان عوارض جدی را به دنبال داشته باشد که این عوارض نسبت به مزایای این قلیان بیشتر باشد.
فکت نامه سلامت استفاده از این قلیان را تا انجام مطالعات بیشتر به هیچ وجه توصیه نمیکند.
منابع:
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/38628877/
https://www.drugsandalcohol.ie/39855/
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK430743/
دیدگاهتان را بنویسید