نتیجه بررسی: نیاز به بررسی بیشتر

آیا نوشیدن آب کافی باعث کاهش سردرد می‌شود؟

بیان مسئله

بسیاری از افراد تصور می‌کنند سردردهای دوره‌ای ممکن است با کمبود آب بدن مرتبط باشد، اما برخی دیگر این موضوع را چندان علمی نمی‌دانند. از آنجا که سردرد یک شکایت بسیار رایج است و اغلب عوامل مختلفی در ایجاد آن نقش دارند، لازم است شواهد موجود از منظر علمی و براساس شواهد معتبر بررسی شوند.

«فکت‌نامه سلامت» با استفاده از منابع علمی به این موضوع می‌پردازد.

یافته‌ها

کم‌آبی بدن به‌عنوان یک عامل شناخته‌شده سردرد

سازمان‌هایی مانند مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری‌ها (CDC) و منابع پزشکی دانشگاهی اشاره می‌کنند که کم‌آبی بدن (دهیدراتاسیون) می‌تواند باعث بروز مجموعه‌ای از علائم شامل خستگی، سرگیجه و سردرد شود (۱، ۲). زمانی‌که بدن، مقدار کافی آب برای حفظ عملکرد طبیعی سلول‌ها، جریان خون و تنظیم دما در اختیار نداشته باشد، تغییراتی رخ می‌دهند که در برخی افراد به‌صورت سردرد بروز کند. CDC در توضیح علائم کم‌آبی، سردرد را یکی از نشانه‌های شایع آن معرفی کرده است (۱).

مکانیسم احتمالی ایجاد سردرد در کم‌آبی بدن

در پژوهش‌های فیزیولوژیکی، چندین مکانیسم برای آن مطرح شده‌اند. یکی از فرضیه‌های پذیرفته‌شده آن است که کاهش حجم مایعات بدن باعث افزایش اسمولاریته خون و تغییرات حجمی مایع اطراف مغز می‌شود که می‌تواند گیرنده‌های درد مننژیال را تحریک کند (۳). هم‌چنین کاهش جریان خون مغزی در شرایط کم‌آبی خفیف بدن ممکن است در ایجاد حس فشار یا درد در ناحیه سر نقش داشته باشد (۳). اگرچه این مکانیسم‌ها هنوز به‌طور کامل اثبات نشده‌اند، مطالعات متعددی نشان داده‌اند که کم‌آبی بدن می‌تواند فرایندهای مؤثر بر درد را فعال کند.

شواهد اپیدمیولوژیک درباره ارتباط کم‌آبی بدن و سردرد

در مطالعات مشاهده‌ای، افرادی که الگوی مصرف کم مایعات دارند، بیشتر دچار سردردهای تنشی یا میگرن می‌شوند (۴). در برخی پژوهش‌ها مشاهده شده که حتی کم‌آبی خفیف بدن نیز می‌تواند در افراد مستعد به میگرن، باعث تحریک حمله شود (۴). این یافته‌ها اگرچه رابطه علت و معلولی قطعی را ثابت نمی‌کنند، نشان می‌دهند که کم‌آبی بدن یک عامل خطر بالقوه برای تشدید یا بروز سردرد است.

سردرد ناشی از کم‌آبی بدن؛ یک «تیپ» مستقل از سردرد

در منابع بالینی، نوعی سردرد با عنوان «سردرد ناشی از کم‌آبی بدن» توصیف شده که معمولاً با مصرف ناکافی آب، تعریق زیاد، فعالیت بدنی شدید، یا شرایط محیطی گرم ایجاد می‌شود (۲، ۵). این نوع سردرد اغلب به‌صورت احساس فشار یا درد منتشر گزارش شده و معمولاً با نوشیدن مایعات بهبود پیدا می‌کند (۲). این الگو نشان می‌دهد که دست‌کم در بخشی از سردردها، نقش کم‌آبی بدن بسیار واضح است.

نقش نوشیدن آب در کاهش سردردهای ناشی از کم‌آبی بدن

مطالعات بالینی گزارش کرده‌اند، در صورتی که سردرد واقعاً ناشی از کم‌آبی بدن باشد، نوشیدن آب می‌تواند علائم آن را تسکین دهد. در مرورهای مرتبط با کم‌آبی بدن آمده که مصرف ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ میلی‌لیتر آب طی یک بازه یک‌ساعته معمولاً منجر به کاهش تدریجی سردرد می‌شود (۵). این بهبودی با برگشت تعادل مایعات و کاهش تحریک‌پذیری پایانه‌های درد تطبیق دارد. البته این موضوع به‌معنای برطرف شدن فوری درد نیست و بسته به شدت کم‌آبی بدن و وضعیت فرد، زمان بهبودی متفاوت است.

نتایج کارآزمایی بالینی معتبر درباره افزایش مصرف آب

یکی از معدود مطالعات کنترل‌شده و معتبر در این حوزه، کارآزمایی الگوی زندگی در بیماران مبتلا به سردردهای مکرر است، که در سال ۲۰۱۲ منتشر شد. در این مطالعه، افراد به دو گروه تقسیم شدند؛ گروه مداخله روزانه ۱٫۵ لیتر آب بیشتر مصرف کرد و گروه کنترل الگوی معمول خود را ادامه داد. نتایج نشان دادند که گروه مداخله، بهبودی قابل‌توجهی را در «کیفیت زندگی مرتبط با سردرد» گزارش کردند، اگرچه کاهش تعداد دفعات سردرد از لحاظ آماری معنی‌دار نبود (۶). این یافته نشان می‌دهد که افزایش مصرف آب می‌تواند تجربه فردی را از سردرد و شدت آن بهتر کند، اما لزوماً تعداد حملات را کاهش نمی‌دهد.

ارتباط میان نوشیدن آب و میگرن؛ شواهد محدود اما امیدوارکننده

نتایج برخی مطالعات انجام‌شده در بیماران مبتلا به میگرن نشان داده‌اند که کم‌آبی بدن ممکن است محرک حمله سردرد باشد و بیماران با مصرف آب بیشتر، شدت حمله را کمتر گزارش می‌کنند (۴، ۶). با این حال، مطالعات بزرگ و قطعی در این زمینه اندک هستند و مرورهای سیستماتیک تأکید می‌کنند که برای نتیجه‌گیری قاطع درباره تاثیر پایدار نوشیدن آب در پیشگیری از بروز میگرن، نیاز به تحقیقات با حجم‌نمونه بزرگ‌تر است (۳).

دیدگاه نهادهای معتبر جهانی

اگرچه سازمان جهانی بهداشت (WHO) دستورالعمل اختصاصی را درباره «نوشیدن آب به‌عنوان درمان سردرد» منتشر نکرده، در توصیه‌های مربوط به سلامت عمومی، بر اهمیت نوشیدن کافی مایعات به منظور حفظ عملکرد طبیعی بدن و پیشگیری از علائم ناشی از کم‌آبی تأکید شده است (۷). CDC نیز سردرد را یکی از نشانه‌های اصلی کم‌آبی بدن اعلام کرده و نوشیدن کافی مایعات را بخشی از مراقبت استاندارد برای پیشگیری از بروز علائم مرتبط با کم‌آبی بدن توصیه می‌کند (۱). این تأکیدها به‌طور غیرمستقیم نشان می‌دهند که کم‌آبی بدن نقش مهمی در بروز یا تشدید سردرد دارد.

محدودیت شواهد موجود

بسیاری از مطالعات بالینی در این حوزه، کوچک، کوتاه‌مدت یا مبتنی بر گزارش بیماران بوده‌اند. از آنجا که سردرد عوامل بسیار متنوعی دارد (استرس، خواب ناکافی، قاعدگی، کافئین، ژنتیک و…)، تعیین سهم دقیق میزان مصرف آب در آن دشوار است (۴). مرورهای علمی نیز معتقدند که اگرچه نشانه‌هایی از اثر مثبت افزایش مصرف آب مشاهده شده، داده‌های موجود برای صدور حکم قطعی کافی نیستند (۳).

آیا بستن سر، سردرد را درمان می‌کند؟/شواهد علمی چه می‌گوید؟

نتیجه‌گیری

با وجود محدودیت‌های پژوهشی موجود، می‌توان گفت که کم‌آبی بدن می‌تواند سردرد را ایجاد کرده یا سردرد موجود را تشدید کند. از سوی دیگر، نوشیدن آب کافی می‌تواند سردرد ناشی از کم‌آبی بدن را کاهش دهد. افزایش مصرف آب ممکن است کیفیت زندگی مرتبط با سردرد را بهبود بخشد، اما احتمالاً تاثیری بر کاهش تعداد حملات ندارد. اما این موضوع، درمان کاهش قطعی همه انواع سردرد نیست و فقط در مواردی که کم‌آبی بدن نقش دارد، اثر قابل‌توجهی را برجای می‌گذارد.

منابع

1. Centers for Disease Control and Prevention (CDC). Dehydration – Signs and Symptoms.
2. Cleveland Clinic. Dehydration: Symptoms & Causes.
3. Popkin BM, D’Anci KE, Rosenberg IH. Water, Hydration and Health. Nutrition Reviews. 2010.
4. Zaeem Z, Zhou L, and colleagues. Migraine and Hydration Status. Current Pain and Headache Reports.
5. Maughan RJ. Hydration, Health and Exercise. Sports Medicine Review.
6. Spigt M et al. A randomized trial on the effects of increased daily water intake in recurrent headache patients. Family Practice, 2012.
7. World Health Organization (WHO). Guidance on adequate hydration for health (general hydration recommendations).